Verrassend genoeg is de oorspronkelijke Uilenspiegel een totaal andere verschijning. De Nederduitse Dil Ulenspiegel ontstond omstreeks 1500 in het brein van de stadsschrijver Hermann Bote. Dil Ulenspiegel is een brutale schurk, die de regels van de opkomende burgerij systematisch met voeten treedt en de wereld op zijn kop zet. Met deze figuur wil de sociaal-conservatieve Bote een waarschuwende spiegel voorhouden: doe niet als Uilenspiegel!
Het werk van Bote wordt gedrukt in Straatsburg. Het raakt via Antwerpen en de Nederlandse bewerking verspreid over heel Europa. De prozadruk kent een geweldig succes: het werk wordt vrijwel ononderbroken herdrukt. De scherpe kanten van de duivelse schalk worden afgevlakt tot schelmenstreken van een guitige grappenmaker.
Met de roman van De Coster, La Légende d’Ulenspiegel, 1867, beleeft de figuur een nieuwe jeugd. De eeuwenoude traditie ondergaat een aardverschuiving. Tijl wordt de opposant van de fanatieke Spaanse koning Filips II en duikt op in de frontlinie van de Nederlandse opstand.
Al dan niet geïnspireerd door De Coster wordt hij van dan af voor de meest uiteenlopende karren gespannen: hij wordt zowel een kritische individualist als een strijdend proletariër, zowel een vertegenwoordiger van het ‘Herrenvolk’ als een verzetsheld tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij wordt het hoofdpersonage van kinder- en jeugdverhalen, de vedette van stripverhalen, de held van films, theaterstukken, musicals, oratoria en liederen.
Telkens hij verschijnt, gebeurt er iets: hij zet de boel op stelten, draait de wereld ondersteboven, toont ons in zijn spiegel ons ware doen en laten.